41 Yıllık kısa yaşantısına üç roman, on hikaye, iki şiir kitabı ve yedi kitap çevirisi sığdırmış olan müellif. Yalnızca edebiyata değil Türk müziğine de onlarca hoş beste kazandırmış. Vatanını çok seven her müellif üzere, bu topraklarda dünyaya gelmenin bedelini epeyce fazla ödemiş…
İşte; “112. Doğum Gününde Yazdığı Her Satıra Sonsuz Manalar Gizleyebilen Müellif: Sabahattin Ali”.
Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5.
25 Şubat 1907'de, o devir Edirne Viyayeti'ne bağlı olan Gümülcine Sancağı'nın Eğridere kazasında dünyaya geldi Sabahattin Ali.
Babası piyade yüzbaşısı (Cihangirli) Selahattin Ali Bey'in misyon yerlerinin sık sık değişmesi münasebetiyle, ilköğrenimini İstanbul, Çanakkale ve Edremit'in çeşitli okullarında tamamlar. 1921'de Edremit'e göç ettiklerinde, bölge Yunan işgalinde olduğu için ailesiyle birlikte çok güç günler geçirir.
Çocuklar Üzere (Sabahattin Ali -Ali Kocatepe -Sezen Aksu)
“Benim bu insanlara ne lüzumum vardı? Beş on kuruş ekmek parası için bana tahammül edilebilir miydi? Beşerler birbirinin maddi yardımlarına ve paralarına değil, sevgilerine ve alakalarına muhtaçtılar. Bu olmadıktan sonra, aile sahibi olmanın gerçek ismi, birtakım yabancılar beslemekti.”
Kürk Mantolu Madonna
İlkokuldan sonra parasız yatılı olarak Balıkesir Öğretmen Okulu'na girer, beş yıl kadar burada okur.
Daha sonra İstanbul Öğretmen Okulu'na geçip oradan mezun olur. Bir yıl kadar Yozgat'ta ilkokul öğretmenliği yapar.
Ne var ki, Sabahattin Ali Yozgat’ı sevemez. Yapıtlarında da şiddetli biçimde göreceğimiz toplumsal tertibin dışına çıkma isteği, özgürlüğe, hakikate ulaşma eforu, varoluş sorunsalı, yalnızlık, yabancılaşma burada kendini şu mektupla gösterir:
Melankoli – Sabahattin Ali- Ali Kocatepe- Nükhet Duru
“Burası beni kesinlikle çıldırtacak. Ne kolay muhit Yarabbi. Düşün kardeşim, konuşulacak bir insan bile yok. Hepsi alelade, hepsi dümdüz. Memleketin civarı daima bozkır, gözünün alabildiği kadar çıplak dağlar uzanıyor… Yalnız Yozgat’ın tam karşısında bir çam ormanı var… Fakat o da bu dümdüz toprağa yakışmıyor… Adeta kirli bir bakkal önlüğüne yamanmış yeşil bir kadifeye benziyor. Ahali fesat, dedikoducu. Kendimi yalnız okumaya verdim. Kitap, gazete, mektup okumakla vakit geçiriyorum. Ah Nahid, yalnızlık asıl bu türlü kalabalık yerlerde aşikâr oluyor.” (1927-1928)
Sabahattin Ali kendine sürgün Yozgat günlerinin akabinde Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın açtığı imtihanı kazanır.
Ve Almanya’ya giderek 1928-1930 yılları ortasında orada okur. Aynı sıralarda profesyonel yazı ömrüne şiirle daha sonra da öykü ile başlar. Burada Nâzım Hikmet’le tanışır. Yurda döndükten sonra da Orhaneli’nde ilkokul öğretmenliğine atanır. Aydın ve Konya ortaokullarında Almanca öğretmenliği yapar.
Leylim Ley – Sabahattin Ali (Zülfü Livaneli)
“Berlin'de yalnızsınız değil mi?'' dedi.
– 'Ne üzere?''
“Yani… Yalnız işte… Kimsesiz… Ruhen yalnız… Nasıl söyleyeyim… O denli bir haliniz var ki…''
– 'Anlıyorum, anlıyorum… Büsbütün yalnızım… Ancak Berlin'de değil… Bütün dünyada yalnızım… Küçüklüğümden beri…'
Kürk Mantolu Madonna
Bir arkadaş toplantısında Atatürk’ü yeren bir şiir okuduğu argümanıyla 1932’de tutuklanarak bir yıla mahkum edilir.
Konya ve Sinop cezaevlerinde yatar. Cumhuriyet’in onuncu yıl dönümü hasebiyle çıkarılan af maddesiyle özgürlüğüne kavuşur. Ne var ki Ankara’da devrin bakanlarından Hikmet Baykur’dan işine geri dönebilmesi için eski fikirlerinden vazgeçmiş olması gerektiği yanıtını alınca, Varlık dergisinde “Benim Aşkım” isimli şiirini yayımlayarak Mustafa Kemal Atatürk’e bağlığını göstermeye çalışır.
Aldırma Gönül – Sabahattin Ali (Edip Akbayram)
“…Hem bunları ne çıkar anlatsam bir dizeye?
Hisler kambur oluyor dökülünce yazıya
Kısacası gönlümü verdim Ulu Gazi'ye.
Göğsümde artık yalnız onun aşkı yatıyor.”
Bütün Şiirleri
Cezaevinden çıktıktan sonra Ankara’ya giden Sabahattin Ali, Bakanlık Neşriyat Müdürlüğü’ne alınır.
Gene birebir yıllarda Ankara II. Ortaokulu'nda öğretmenlik yapar. 1935 yılında Aliye Hanım ile evlenir; akabinde da 1936’da askere alınır. 1937 Eylül ayında ise kızı Filiz Ali dünyaya gelir.
İlk kitabı Kuyucaklı Yusuf’u 1937'de kaleme alır.
Sabahattin Ali, birinci kitabı Kuyucaklı Yusuf’u temelsiz bir ihbar nedeniyle mahpus yattığı vakit diliminde biriktirdiği gereçler ve Anadolu'nun çeşitli yerlerinde yaptığı öğretmenlik tecrübeleri ışığında 1937’de kaleme alır. Dönemin Batı tesiriyle yazılan yapıtlarının arasında Kuyucaklı Yusuf toplumsal mevzuları ele alması açısından çok değerlidir.
Hatta roman epeyce anarşist bulunup, 14 Haziran 1937’de toplatılarak aile hayatı ve askerlik aleyhinde olduğu gerekçesiyle mahkemeye verilir.
Kara Yazı – Sabahattin Ali ( Selda Bağcan – Ahmet Kaya)
''Dünyada her felaketin içinden en az ziyanla sıyrılmanın yolu hayata uymak, muhite uymak, hiç sivrilmemektir.''
Kuyucaklı Yusuf
Sabahattin Ali, Kuyucaklı Yusuf’un yayımlanmasının akabinde 1940 yılında tekrar askere alınır ve askerliğini yaptıktan sonra Ankara Devlet Konservatuarı’nda 1945’e kadar Almanca öğretmenliği yapar.
1940 yılında ise İçimizdeki Şeytan’ı yayımlar. İçimizdeki Şeytan, devrin devlet dairelerinde mühlet giden yozluğu açıkça lisana getirdiğinden ve aydınların gerek hane içi gerekse hane dışı tehlikeli ve ikiyüzlü münasebetlerini, onların karanlığını sergilediğinden devrin milliyetçi kısmının (Peyami Safa’nın, Necip Fazıl Kısakürek’in, özellikle de Nihal Atsız’ın) yansısını çeker.
Eşkiya Dünyaya Hükümdar Olmaz – Sabahattin Ali (Zülfü Livaneli)
Nihal Atsız, Orhun mecmuasında Başbakan Saraçoğlu Şükrü’ye açık mektup yazısında, komünistlerin devlet dairelerine kadar sızdığını lisana getirir.
Ona nazaran, bu komünistlerden birisi Sabahattin Ali’dir ve Hasan Ali Yücel tarafından korunur. Sabahattin Ali, o periyotta milliyetçilerin maksadı haline gelir. Hatta Nihal Atsız 1940 yılında Orhun dergisinde “İçimizdeki Şeytanlar” ismiyle kaleme aldığı epey saldırgan yazısıyla Sabahattin Ali’nin romanına reaksiyonunu lisana getirir. Atsız’ın, kendisi hakkında yazdığı hakaret dolu yazıya dava açan Sabahattin Ali, yeniden birebir bölümün destekçilerinden çok reaksiyon ve tehditler alır. Sonradan davayı kazanmasına rağmen reaksiyon ve tehditlerden bir türlü kurtulamaz. Tıpkı periyotlarda, tehditlerin sürdüğü vakit diliminde işinden çıkarılır Sabahattin Ali. 1945'te İstanbul'a giderek gazetecilik yapmaya başlar.
“Günün birinde ya çıldıracağız, ya dünyaya hakim olacağız. Şimdilik bir rakı parası bulmaya çalışalım ve parlak istikbalimizin erdemine birkaç kadeh içelim.”
İçimizdeki Şeytan
La Turquie ve Yeni Dünya gazeteleri tahrip edilince işsiz kalır.
Bir gün Rıfat Ilgaz, Sabahattin Ali’yi Atatürk Orman Çiftliği’nde arkadaşlarıyla otururken görür ve ikisi o gün tanışır. Daha sonra Sabahattin Ali, Rıfat Ilgaz’ın Yârenlik adlı kitabı hakkında yazacaktır. Yurt ve Dünya’nın 28. sayısında yayımlanan yazının sonunda Sabahattin Ali, Rıfat Ilgaz için şöyle der: “Bana sanat heyecanıyla dolu saatler yaşatan, kendisinin ve insanlığın kaygıları hakkında gözümde yeni ufuklar açan şaire bütün kalbimle teşekkür ederim.” (1943)
Kürk Mantolu Madonna Sabahattin Ali’nin 1943 yılında kaleme aldığı romanıdır.
Berlin’de geçirdiği iki yıllık öğrencilik yıllarından esinlenerek yazmış olabileceği düşünülür.
Roman, bankadaki işinden çıkarılmış anlatıcının, sınıf arkadaşının çalıştığı fabrikada işe başlamasıyla açılır. Akabinde anlatıcının küçük ve dar memuriyet dünyasının birincinin sıradan bir insanı olarak gördüğü Raif Efendi’yi tanıtmasıyla devam eder. Raif Efendi hem tanıtılışıyla, hem o hummalı ateşli hastalığıyla hem de vefatıyla ve arkasında bıraktığı Berlin anılarıyla dolu Maria Puder’li defteriyle, Türk romanının tahminen de en özgün karakteri olarak çıkar ortaya. Raif Efendi’nin içine kapanık ömrünü lisana dökemeyip günlüğüne aktardığı; Berlin’de bir fotoğraf galerisinde rastladığı kürk mantolu bayan portresinin ve o portrenin ressamı Maria Puder’in büyük ve tutkulu aşkının anlatıldığı bu roman Sabahattin Ali'nin herkes tarafından tanınmasına neden olacaktır.
Nükhet Duru … Ben Tekrar Sana Vurgunum .. Şiir : Sabahattin Ali
“Sonra çıkıyorsun dışarı, bakıyorsun güneş hala zirvede. Bir cigara yakıyorsun ve yıllardır kurduğun cümleyi bilmem kaçıncı defa kuruyorsun: “Ne yapalım, kısmet değilmiş…”
Kürk Mantolu Madonna
Bu ortada meşhur Markopaşa’nın da yayımlanma süreci başlar.
1946 yılında yayına başlayan Markopaşa için Rıfat Ilgaz’ın Sarı Yazma kitabında da lisana getirdiği kelamlar şunlardır:
“Kadromuz uygundu. İşverenlerimiz, öteki işverenlere benzemezdi. Esasen ikisi bir ortada pek az bulunabiliyorlardı. Mahpusta olmadığı vakit Sabahattin Ali’yle Aziz Nesin’le yönetim yerimizde bir aradaydık.”
Türk basın tarihinin en yüksek tirajlı yayınlarından olan haftalık mizah gazetesi Markopaşa’da Sabahattin Ali başyazar, Mustafa Mim Uykusuz da çizer misyonunu üstlenir. Aziz Nesin’in de takıma katılmasıyla ve öteki bütün yazı işlerini üstlenmesiyle birlikte Türk basınında yeni bir periyot başlar. Toplumcu ve gerçekçi halk mizahıyla, ironik ve düşündürücü bir lisana sahip olan Markopaşa, o devirlerin adeta ana muhalefeti haline gelir. Bilhassa, “toplatılmadığı vakitler çıkar” ya da “yazarları hapishanede olmadığı vakitler çıkar” ibareleriyle yayımlanan gazete, aktif bir muhalefet odağı olur.
Gazetenin halk tarafından çok sevilmesi ve muhalefetinin yarattığı telaş karşı reaksiyonların de arkası gerisine davalara dönüşmesine yol açar.
Bu nedenle gazeteyi yayımlayanların başı daima sıkıntıdadır. Sabahattin Ali ve Aziz Nesin ya mahkeme kapılarında ya da hapishanede geçirirler günleri. Sabahattin Ali burada yazdığı bir yazısından ötürü üç ay mahpus yatar. Rıfat Ilgaz için de durum birebirdir. O, hastane kapılarının da gediklisi olur maalesef. Fakat, gazetenin tek parti iktidarında kapatılmasının akabinde bu sıkı üçlü, Merhumpaşa, Malûmpaşa, Yedi-Sekiz Hasan Paşa, Hür Markopaşa, Bizim Paşa gibi muhalif devam yayınları yapar. Daha sonra da Ali Baba yayımlanır. Sabahattin Ali bütün bu davalar ve mahpus müddetince epey yıpranır.
Geçmiyor Günler- Sabahattin Ali (Ahmet Kaya)
Ali Baba mecmuasında yayımladığı “Ne Güç Şeymiş” başlıklı yazıda, içinde bulunduğu durumu şöyle lisana getirir:
“Çalmadan, çırpmadan bize ekmeğimizi verenleri aç, bizi giydirenleri donsuz bırakmadan yaşamak istemek bu kadar güç, bu kadar mihnetli, hatta bu kadar tehlikeli mi olmalı idi.” (1947)
Sabahattin Ali Markopaşa, mecmua ve gazete günlerinin (Yeni Dünya, La Turquie, Tan Matbaası) akabinde 1948’de Zincirli Hürriyet’teki bir yazısı yüzünden Paşakapısı Cezaevi’nde üç ay yatar.
Çıktıktan sonra güç günler geçirmeye başlar. İşsizdir, yazacak yeri yoktur. Çok kahır çeker. Bu yüzden yurt dışına kaçmaya karar verir; pasaport almak ister lakin alamaz.
Hapishane arkadaşlarının yardımıyla Bulgaristan’a kaçmak ister.
31 Mart’ta hapisteyken tanıştığı Berber Hasan Tural’ın bulduğu Ali Ertekin aracılığıyla kaçarken vurulur. Ordudan atılmış olan bir astsubay olan Ertekin, geçimini yurt dışına adam kaçırmakla sağlar, öte yandan Millî Emniyet Hizmeti Riyâseti adına ajanlık yapmaktadır. Resmi açıklamalara nazaran Ertekin, “milli hislerini tahrik ettiği için” Sabahattin Ali'yi başına sopa vurarak öldürür.
Göklerde Kartal Üzereydim – Sabahattin Ali (Deniz Akyürek)
Ölü vücudu, 2 Nisan 1948 tarihinde Bulgaristan hududunda şaibeli bir biçimde bulunur.
Bundan sonra, 28 Aralık 1948'de tutuklanan Ertekin, Kırklareli Ağır Ceza Mahkemesi'nde yargılanır. Yaptırımı 18-24 yıl olan adam öldürme cürmünden, 15 Ekim 1950'de “milli hisleri tahrik” gerekçesiyle cezası indirilerek 4 yıla karar giyer.
Sabahattin Ali'yi öldürdüğünü itiraf eden ve Ulusal Emniyet mensubu olduğu sav edilen Ali Ertekin, dört yıla karar giymiş; ancak birkaç hafta sonra çıkartılan aftan yararlanarak hür kalmıştır…
Ancak muharririn yakın etrafı ise Sabahattin Ali'nin Kırklareli'de Ulusal Emniyet tarafından sorgulanırken azap sonucu öldüğü ve Ertekin'in paravan olarak kullanıldığını argüman etse de bu hiçbir vakit kanıtlanamaz.
Sabahattin Ali ise, geriye kızı Filiz'i, eşi Aliye'yi, üç roman, on hikaye ve iki şiir kitabı bırakmıştır…
Ölümünün akabinde bulunan çantasında;
Balzac'ın bir romanı, Puşkin'in bir romanı, saat, gözlük ve Aliye Hanım'ın bir fotoğrafı çıkmıştır.
Sezen Aksu – Dağlar Dağlar
“Bu meyyit toprakların üstünde hiçbir şey ölmek ve öldürmek kadar kolay değildir.”
Değirmen
Hapishane yıllarında eşine yazdığı mektup
“Etrafın seni sıktığı vakit kitap oku… Ben şimdiye kadar her şeyden çok kitaplarımı severdim. Bundan sonra her şeyden çok seni seveceğim ve kitapları birlikte seveceğiz. İnsan muhitin bayağı, manasız, soğuk etkilerinden kurtulmak istediği vakit yalnız okumak yarar verir. Bana en felaketli günlerimde kitaplarım arkadaş oldu. Ama bu yetmiyor. Şiirlerimde de gördün ki, kitaplara karşın çok ıstırap çektim. Zira candan bir beşerim yoktu. Sen benim yarım kalan tarafımı ikmâl edeceksin.”
“İnsanların çabucak hepsi hayatı karın doyurmak ve özensiz biriyle yatmaktan ibaret farz edeler. Halbuki bu takdirde insanın öteki hayvanlardan ne farkı vardır, onların akılları da karınlarını doyurmak ve kendilerine bir eş bulmak konusunda kâfi derecede hizmet görüyor, fakat bunları düşünmek, onlardan hiç başka olmamak demektir, halbuki insanın bir de aklı vardır ki, yemek, yatmak, eğlenmek gibi şeylerle alakadar olmayan bir kadro muhtaçlıklar taşır. Kendine yakın bir arkadaş arar. Kendisine yardım edecek öteki bir insan ister ve bunun mümkün olabilmesi için yardım isteyen öteki insanlara yardıma hazır bulunur. Sonra kesinlikle sevilmek ister, bunun için de diğerlerini sever. Düşün, dünyada yalnızlık kadar feci bir şey var mıdır, Natürel yalnızlıktan baş yalnızlığını kastediyorum, yoksa dünya bir sürü kuru kalabalıkla dolu…”
Sabahattin Ali
