Döviz fiyatlarının artışı ve kurdaki dalgalanmalar, iktisattaki hareketliliğin de devam etmesine neden oluyor. Bununla birlikte birlikte swap nedir, sabit kur, döviz ve para krizi, devalüasyon, resesyon üzere aramalar da arama motorları üzerinde artmaya başladı. Herkesin en çok sorduğu soruların başında “dolar neden düşüyor, yükseliyor” var.
Sizler için küçük bir iktisat sözlüğü hazırladık. Yakın vakitte duyabileceğiniz yahut duymaya başladığınız bu tabirlerle ilgili nedir, ne demek tüm bilgileri sizlerle paylaşıyoruz.
Anapara hariç faizler el değiştirirse; Swap nedir?
İki tarafın muhakkak bir vakit içerisinde farklı faiz ödemeleri yahut farklı para ünitelerini karşılıklı olarak değiştirdikleri takas kontratına swap denmektedir. Swap piyasasında yüklü olarak döviz ve faize dayalı mukaveleler süreç görür.
Faiz swap sürecinde biri sabit faizle, başkası ise değişken faizle borçlanan iki taraf değişim yapar, lakin anapara el değiştirmez.
Eğer bir satıcının dolara gereksinimi varsa ve elinde de TL varsa, elindeki TL’yi piyasaya makul bir vadede yüksek faiz getirisi ile sunabilir ve karşılığında dolar toplar. Bu da TL’ye muhtaçlığı olan kişinin hem TL’ye paha katmasına(çünkü ilgi görecek) hem de dolar gereksinimini karşılamasını sağlar. Kısa vadede karlı olabilir.
Bu biçim süreçlerde uzun vadede yatırımcıya yüksek faiz karşılığında inanç vermeniz gerekir ki parasını size yatırmaya devam etsin. Piyasadan bütün TL’yi çekerseniz ve TL kıtlaşırsa bu sefer de yatırımcılar elindeki bütün TL’yi ve TL varlıklarını satmaya başlar. Bu da TL varlıklarındaki faizlerin fırlamasına neden olur.
Swap 101: Faiz oranları merkez bankalarının açıkladıkları faizlere nazaran belirlenir. Bunu bir örnek üzerinden açıklayalım.
Yıllık bazda %24 olan TL faizi ile %3 olan dolar faizini takas yapmak isteyen kullanıcı dolarını ödünç vererek TL ödünç alır. Ortadaki %21 brüt kardır(24-3=21). Swap süreçlerinde bir süreç maliyeti vardır. Bu %21 üzerinden maliyetler çıkarılır ve elde kalan net kardır.
Son günlerde bilhassa “short” ve “long” tabirleri de çok kullanılıyor. Short terimi ödünç almayı yani kısa vadeli süreci, Long ise satın almayı ve uzun vadeli süreci belirtir. Short süreçlerde bir vade vardır, rastgele bir piyasada yıllık bazda %200 faiz verdiğiniz bir para ünitesi için kullanıcılar o parayı satın almak yerine elindeki döviz ile takaslayıp, döviz karşılığı ödünç aldığı paradan yıl sonunda %200’ün faizini alabilir.
Hem ana parası korunur hem de faiz getirisi elde eder.
Dolar neden daima yükseliyor, düşüyor?
Ağustos 2013’te 1.90 TL olan dolar kuru, son 5 yıl içerisinde sistemli olarak yükselmeye devam etti. Türk Lirası bu yıl da en çok paha kaybeden ve kırılgan beşli olarak da isimlendirilen para üniteleri ortasında yer alıyor. 2018 başından bu yana %30’a yakın bir kıymet kaybı mevcut.
Bununla birlikte siyasi ve politik olaylar da doları direkt etkileyen faktörler ortasında. Dış yatırımcılara inanç vermeyen olayların gelişmesi, ABD ile bağlantıların gerilmesi dövizdeki yükselişin devam etmesine neden oluyor. 15 Temmuz Darbe Teşebbüsü, Rahip Brunson’un iade edilmemesi, ABD’nin yaptırım telaffuzları ve Abdülhamit Gül ile Süleyman Soylu’ya koyulan sembolik önlem yaptırımları yatırımcıyı korkutmuştu. Daha sonrasında Suriye operasyonları, dış borcun, işsizliğin artması, çeşitli manipülasyonlar, üretimin azalması sonucunda ithalat nedeniyle de dolar yükselip azaldı.
Cari açığımız da fazla olduğu için, yani ülkeye giren mal ve hizmet fiyatı ile dışarı sattığımız mal ve hizmet meblağı ortasında negatif bir fark olduğu için doların yükselişi tetikleniyor. Bununla birlikte özel şirketlerin borçlanmaları da dolar üzerinden olduğunda kahır büyüyor.
Para ünitesindeki fiyatların ani değişmesi sonucu oluşan riskler: Kur şoku nedir?
Bugün aldığınız bir çayın fiyatı sonraki gün yüksek oranda değişmeyebilir fakat para ünitesindeki yüksek değişimler kur şoku olarak isimlendirilir. Kur şoku ekseriyetle faiz oranlarını, ithalat ve ihracatı ve buna bağlı olarak da istihdamı etkilemektedir. İthal eserlerin fiyatı doğal olarak daha maliyetli bir hale gelirken, ülkenin yaptığı ihracat eserleri de dövize bağlı olarak daha uygun fiyata ve rekabetli bir pozisyona geliyor.
Eğer ülke üretim yapıp satıyorsa kur şoku atlatılabilir bir durum olarak görünüyor.
Merkez Bankası kuru makul bir fiyata sabitlerse: Sabit kur rejimi nedir?
Sabit kur rejimi, Merkez Bankası’nın kuru belli bir fiyata sabitlemesidir. Yani Merkez Bankası çıkıp 1 dolar = 5 TL açıklaması yapabilir ve iç piyasada fiyatı makul bir noktada tutabilir. %1 artma, azalma olabilir.
Sabit kur rejiminde uygulanabilecek farklı stratejiler de vardır. Dalgalı sabit kur rejiminde arz ve talebe nazaran hür piyasa iktisadı içinde günlük fiyat belirlenir. Dalgalı kur rejiminin farklı uygulanma biçimleri de vardır. Türkiye’de 1980’e kadar sabit kur rejimi uygulanıyordu. 2001 krizine kadar bant dalgalı kur rejimi uygulandı lakin kriz sonrası bu da çöktü. Ünlü Ekonomist Mahfi Eğilmez’e nazaran sabit kur rejimine geçmek ülkeye döviz girişini durdurabilir.
Merkez Bankası müdahaleleri yetersiz kalırsa: Devalüasyon nedir?
Merkez Bankası’nın müdahaleleri sahip olduğu rezervler ile direkt alakalıdır. Şayet Merkez Bankası’nın müdahaleleri yetersiz kalırsa paranın bedelinin düşürülmesi gerekir. Bu da devalüasyon manasına gelir.
Para kıymet kazanırsa: Revalüasyon nedir?
Ülkenin para ünitesinin bedel kazanması durumunda revalüasyon olur. Lakin bu türlü bir durum için ülkenin ekonomik durumunun uygun olması ve dış ticarette müspet durumda seyretmesi gerekir. Bunu sabit kur rejiminde de uygulamak mümkündür. Örneğin Merkez Bankası’nın 1 doları 5 TL olarak sabitlediğini varsayalım. Şayet Merkez Bankası 1 doları 4.5 TL’ye sabitlerse yeniden revalüasyon olmuş olur.
Bütçe ziyan etmeye başlarsa: Cari açık nedir?
Cari istikrar = (Mal ihracatı gelirleri + satılan hizmetlerden sağlanan gelirler + başka gelirler) – (mal ithalatı sarfiyatları + satın alınan hizmetlere ödenen sarfiyatları + öteki giderler) +/- cari transferler denkleminde şayet eksi duruma geçiyorsak cari açık oluşuyor. Kaynak
Sürekli olarak alım gücü artarsa: Deflasyon nedir?
Ülke içinde mal ve hizmet alımlarında daima olarak fiyat düşüşü yaşanırsa bu deflasyon manasına gelir. Paranın alım gücü artar. Şayet 100 liralık eseri 90 liraya almaya başladıysanız ve bu alım fiyatı genel olarak tertipli düşüş halindeyse deflasyon yaşanmaktadır.
Dolaşımdaki para açık vermeye başlarsa: Enflasyon nedir?
Ülkenin iç piyasasında sirkülasyonda bulunan para ile hizmet ve mallar ortasındaki farklılıkların olumsuz olarak meydana gelme durumudur. Enflasyon için tek bir esere bakılamaz. Tek bir eserdeki artış “fiyat artışı”dır. Enflasyon hesaplamak için genel bir sepet ölçüsüne bakmak gerekmektedir. Enflasyon olduğunda fiyatlar genel olarak artmaktadır.
Ekonomi küçülme kararı alırsa: Resesyon nedir?
Resesyon iktisatta küçülme halidir. Bununla birlikte iktisatta bir çeyreklik devirde yaşanacak bir küçülme hali resesyon olarak tanımlanmamaktadır.
Enflasyon ile resesyon daima olarak görülürse; Stagflasyon nedir?
Enflasyon ile resesyon daima olarak görülüyorsa stagflasyon yaşanıyor demektir. Stagflasyonda işsizlik oranı artarken, fiyatlar da genel olarak süratli bir biçimde yükselir.
Stagflasyon ortamında siyasetler ortasında enflasyon düşürme çalışmaları yapılırken bir yandan da iktisat canlandırılmaya çalışılır.
Tüm problemler patlak verdiğinde: Finansal kriz nedir?
Kriz; rastgele bir mal, hizmet, faktör yahut döviz piyasasındaki fiyat yahut ölçülerde kabul edilebilir bir değişme sonunun dışında gerçekleşen dalgalanmalardır. Krizler, finansal yatırımcıların ülke şartlarının riskli hale geldiği konusundaki beklentilerine bağlı olarak, giriştikleri spekülatif ataklar sonucu başlar ve bu atakların yoğunluğu nispetinde şiddet kazanır.
Maliye kuralları esneklik gösterirse; Mali kural nedir?
Mali kural, kurallara bağlı maliye siyaseti kelam konusu olduğunda uygulanacak maliye siyasetinin esneklik limitlerini belirleyen kurallara verilen isim[1]. Mali kurallar, bütçeleme sürecinin karar alma ve uygulama etaplarını davranışsal yahut yasal normlarla düzenleyen temel prensipler biçiminde değerlendirilmektedir[2].
Mali kural, makroekonomik seviyede bütçe büyüklükleri üzerine bir grup niceliksel sınırlamalar getirmek suretiyle maliye siyasetlerini kısıtlayan ve yakından disipline eden uygulamalar biçiminde tanımlanmaktadır. Mali kural kapsamında kamu harcamaları, vergiler, bütçe istikrarı ve borçlanma seviyesi yakından izlenen öncelikli değişkenlerdir.
