Başbakanlıktan İdam Sehpasına: Ölümünün 59. Yıl Dönümünde Adnan Menderes

1899 doğumlu Adnan Menderes Aydın’da toprak ağası bir Beşiktaş Escort babanın oğlu olarak dünyaya gelmiştir Gençlik yıllarında futbolla ilgilenen Menderes İzmir Amerikan Koleji mezunudur

Yedek subaylık eğitimi alımştır lakin hastalıktan dolayı 1 Dünya Savaşı’nda cepheye gidememiştir İstiklal Savaşı’na katılmıştır İstiklal Escort Beşiktaş Madalyası almıştır

1930 yılında kısa bir müddetliğine Hür Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu Aydın’da organize etmiştir fakat partinin feshedilmesinin akabinde Cumhuriyet Halk Partisi’ne girmiş ve 1931’de Aydın’dan milletvekili seçilmiştir

CHP ile yolları nasıl ayrıldı

Atatürk’ün vefatının akabinde İsmet İnönü’nün kimi siyasetlerine muhalif olan Menderes nihayetinde en sert çıkışını ‘çiftçiyi topraklandırma maddesi’nde yapmıştır

Mevcut tasarı’nın 6 hususu devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5 000 dekardan elverişsiz yerlerde ise 2 000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu Menderes (Menderes’ in kendisi de bir toprak ağasıydı. Aydın’daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes’e dedesinden kalmıştı.)

1945’te parti içi muhalefetten dolayı partiden ihraç edildi

Dörtlü Takrir’i veren Adnan Menderes Fuat Köprülü Refik Koraltan ve Emin Sazak’ın ihracının akabinde CHP’den istifa eden Celal Bayar’ın önderliğinde Demokrat Parti kurulmuştur

Parti 1946 seçimlerinde 64 sandalye 1950 seçimlerinde ise 416 sandalye kazanmıştır Bayar’ın cumhurbaşkanı olmasının ardındansa Menderes devri başlamıştır

1954 seçimlerinde 57 oyla Meclis’te 502 sandalye kazanan Demokrat Parti Menderes önderliğinde çok partili periyodun en çok ses getiren partilerinden biri olmuştur

Menderes periyodu 1960’a kadar sürecekti

Demokrat Parti ile özdeşleşmiş seçim sloganı ‘Yeter kelam milletindir ‘

• Elbette ki olumlu ya da olumsuz olduğu tartışılır, lakin Türkiye siyasi tarihinde en yüksek oy oranlarına ulaşan Menderes, bunu nasıl başardı? Dikkat çeken birtakım icraatler şu haldeydi;

• Menderes devrinde daha evvel Türkçe okunmasına karar verilen ezan, tekrar Arapça okunmaya başlanmıştır.

• Paraların üzerinde periyodun cumhurbaşkanının resmi yerine Atatürk’ün fotoğrafının olmasına karar verildi. 

• Liberal siyasetler ile Türkiye’de iktisat kimi açılardan tehlike sinyalleri verse de, % 7 üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. 

• Türkiye NATO’ya üye olmuştur.

• Tarımda makineleşme başlamıştır. Gelen kredilerin bir kısmı tarım için kullanılmıştır. 

• Yabancı sermaye teşvik edilmiştir. 

• 1957 seçimlerinden sonra İstanbul’da imar çalışmalarına yük verdi ve Barbaros Bulvarı, Büyükdere Caddesi, Vatan Caddesi, Millet Caddesi ve Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) yollarını açtı. Bu ortada, en ileri teknolojilerin Türkiye’ye getirilmesi ve yeni kuşaklara öğretilmesi için Amerikan Ford Vakfı’nın yardımıyla Ankara’da Orta Doğu Teknik Üniversitesini, Trabzon’da da Karadeniz Teknik Üniversitesini kurdu.

• 1959 yılında, Menderes Hükümeti’nin iştirak muahedesini imzalamasıyla Kıbrıs Cumhuriyeti kuruldu.

Menderes liberal ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti özel teşebbüse geçmiş iktidarlara nazaran daha fazla özgürü tanıdı Ekonomik teşebbüsleri evvelce toplumun fakir kısmını memnun etti lakin uzun vadede iktisadın istikrarı bozuldu çok dış alıma sebep oldu Endüstrileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal kesitten İstanbul üzere büyük kentlere göç hızlandı Bu yüzden büyük kentlerde birinci gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı Menderes en çok eleştiriyi dışa bağımlılık siyasetleri yüzünden almıştır

• Basını sıkı denetim altına alan ve basın cürümlerine yönelik cezaları yükselten basın kanunu kabul edildi. Hakaretle cürmüyle yargılananlara argümanlarını mahkemede ispat hakkı tanınması isteği reddedildi.

• Muhalefet önderi Osman Bölükbaşı’yı seçen Kırşehir, ceza olarak vilayet olmaktan çıkarılıp ilçe yapıldı. Bununla da yetinilmedi ve bölünerek eski ilçelerinden bir kısmı ile Nevşehir ili kuruldu.

• 6-7 Eylül Olayları konusunda yetersiz kalmakla suçlandı, olayla ilgili partililerin bilgisi olduğu argüman edildi. 

• İstanbul, Ankara, Eskisehir, Adana ve Bursa’da emekçi sendikalari kapatildi.

• Uluslararası para fonu (imf) baskısıyla, cumhuriyet tarihinin en yuksek orandaki devaluasyonu yapilarak 1 dolar 2,80 tl’den 9 tl’ye çıkarıldı. Devalüasyon orani yüzde 221 oldu.

• Köy enstitüleri kapatıldı.

17 Şubat 1959’da Kıbrıs konusunda Yunanistan’la imzalanan ikili antlaşmanın akabinde üçlü görüşmeler için Birleşik Krallık’a giden Menderes uçağının Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşmesi üzerine önemli bir tehlike yaşamıştır

Ağaçlara çarparak parçalanan uçaktan bir mucize yapıtı sağ kurtulmuştur

Türkiye’ye döndüğünde coşkuyla karşılaşmıştır onu karşılayanlar ortasında İsmet İnönü de yer alıyordu Buzlar bir müddetliğine eridi fakat Mayıs yaklaşıyordu

Ülkede önemli bir gerginlik kelam konusuydu Muhalefet ve iktidar ortasında sert bir münasebet vardı bu sokaklara da yansıdı DP’lilerle CHP’liler ortasında yaşanan olaylarda yaralılar hayatını kaybedenler bile vardı

İsmet İnönü Mersin’de yaptığı bir konuşmada hücuma uğramıştı İstanbul’da da öğrenci hareketlerine güvenlik güçlerinin sert müdahaleleri vardı Ülkedeki gerginlik gün be gün arttı ihtilal söylentileri vardı

Menderes o söylentiler için şöyle demişti

27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları mahkeme olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına 31 kişinin de ömür uzunluğu mahpusa mahkûm edilmesine karar verdi

Menderes de idam cezasına çarptırılanlar ortasındaydı

İdam kararının uygulanmaması için ABD lideri Kennedy Fransa cumhurbaşkanı De Gaulle Büyük Britanya kraliçesi II Elizabeth ve İran şahı Pehlevi başta olmak üzere birçok önder baskı yaptı

Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi Fatin Rüştü Şiddetli Hasan Polatkan ve Adnan Menderes dışındaki herkesin idam cezasını affetti

Fotoğraf İsmail Şenyüz Depo Photos