Beyni tazelemek düzgündür. Hem de böylesine kaliteli bilgilerle…
1. Uyandıktan Sonra Düşleri Hatırlamak Neden Zordur?
“Çok hoş bir hayal gördüm, lakin tam olarak hatırlayamıyorum” tabiri birçoğumuz için epey tanıdıktır. Hayalleri uyandıktan sonra hatırlamanın neden sıkıntı olduğuna dair çeşitli kuramlar var, fakat bu durumun nedeni tam olarak bilinmiyor. Freud düşlerin bastırılmış hislerimizin tabiri olduğunu, bu nedenle hatırlamak istemediğimizi söylüyor. Birtakım bilim insanları ise bu duruma, düşlerin oluştuğu ve REM uykusu olarak bilinen uyku evresindeki nörokimyasal değişimlerin sebep olduğunu düşünüyor. Beynin bellek oluşumu, düşünme, konuşma fonksiyonlarından sorumlu bölgesi olan serebral kortekste, hafızanın gelişimine yardımcı norepinefrin hormonunun eksik olması, hayallerin hatırlanamamasına neden olabilir. Birtakım kuramlar ise tekrar etmenin ve bir olguyu öteki bir olgu ile ilişkilendirmenin öğrenme üzerindeki tesirini dikkate alıyor ve duşa geri dönüp tekrar etmenin mümkün olmamasının hayallerin basitçe unutulmasında rol oynadığını söylüyor. Kaliforniya Teknoloji Üniversitesinden araştırmacılar ise Neuron mecmuasında yayımlanan çalışmalarında belleğin oluştuğu ve daha sonra depolandığı bölgeler ortasındaki ilişkinin, uykunun düş görülmeyen kısmı olan yavaş dalgalı uyku evresinde (SWS) gerçekleştiğini, REM evresinde ise hudut hücreleri faal olsa da irtibatlarının uyumlu olmadığını gösterdi.
Kaynak
2. Neden Cildimizdeki Morluklar Güzelleşirken Farklı Renkler Ortaya Çıkar?
Cildimizdeki morluklar çoğunlukla kanın, travma sonucu hasar gören ince kan damarlarından dokuların ortasına sızması nedeniyle ortaya çıkar. Travmanın cildin hasar görmesine ve kanın dışarı çıkmasına sebep olması durumunda ise kanama oluşur.
Bir travmada hasar gören bölge birinci başta kırmızıdır ve kızarıklık dokuların ortasına sızan kandan kaynaklanır. Kana kırmızı rengini, dokulara oksijenin taşınmasından sorumlu olan hemoglobin verir. Hemoglobin molekülüne oksijen bağlı olduğunda rengi parlak kırmızıdır. Oksijen bağlı olmadığında ise mavi-mor renktedir. Bu nedenle kan oksijenini kaybettikçe cildin hasar gören kısmındaki kırmızılık yoğunlaşır ve mora döner.
Morlukların uygunlaşması sırasında ortaya çıkan renk değişimi ise hemoglobinin biyokimyasal olarak geçirdiği değişimlerden kaynaklanır. Hemoglobinin makrofaj hücreleri tarafından parçalanması sonucu oluşan moleküllerden biliverdin yeşilimsidir. Biliverdin daha sonra sarı renkteki bilirubin molekülüne dönüşür. Bu nedenle morlukların rengi düzgünleşme sürecinde mordan yeşile, sonrasında ise sarıya döner. Travmadan yaklaşık iki hafta sonra hemoglobinin parçalanma eserlerinin tamamı ortadan kalkar.
Kaynak
3. Dondurmayı Süratli Yediğimizde Neden Başımız Ağrır?
Ağzımızın çeperleri damar ağlarıyla kaplıdır. Bu damarlar bilhassa beyni besleyen atardamarlardır. Soğuk yiyecekleri süratli yediğimizde ağzımızın içinin sıcaklığı çok süratli değişir. Bu durum damarların süratle daralmasına ve akabinde genişlemesine neden olur. Soğuk besinlerin sebep olduğu baş ağrısının nedeninin bu durum olduğu düşünülüyor.
Beynimizde milyarlarca hudut hücresi olmasına karşın acı reseptörlerine sahip olmadığı için aslında beynimiz acıyı hissetmez. Lakin beyni besleyen atardamarlardaki daralma ve genişleme, beynin dışını saran beyin zarındaki acı reseptörleri tarafından algılanır ve bu durum beyin tarafından ağrı olarak kıymetlendirilir.
Kaynak
4. Uzay Araçları Dünya’ya Dönerken Neden Göktaşları Üzere Yanarak Ziyan Görmez?
100.000 kg’lık kütlesiyle 300 km irtifadaki yörüngesinde saniyede 7700 m süratle hareket eden bir uzay mekiği, Dünya’ya dönerken yüksekliğinden ve suratından kaynaklanan muazzam gücünü çok kısa müddette kaybeder. Daha doğrusu uzay aracının kinetik ve potansiyel gücü, diğer güç çeşitlerine dönüşür.
Görevlerini tamamlayan uzay araçları Dünya’ya dönerken kütleçekim kuvveti nedeniyle atmosferde çok yüksek suratlara ulaşır. Atmosferdeki havada bulunan parçacıkların yüksek süratlerde oluşturduğu sürtünme nedeniyle uzay araçlarının yüzeyinin sıcaklığı yaklaşık 2000°C’ye çıkar. Isı kalkanları uzay araçlarını yüksek sıcaklığın tahrip edici tesirinden korur. Apollo, Gemini üzere uzay araçlarında kullanılmış olan, plastik reçinelerden üretilmiş, kullanıldıktan sonra tahrip olan ısı kalkanları aşikâr bir sıcaklığa maruz kaldığında yanmaya başlar ve kimyasal yansıma sonucunda açığa çıkan sıcak gaz, uzay aracından uzaklaşarak yüksek ısının uzay aracına ziyan vermesini önler. Uzay mekiklerinde ise ısıyı yansıtma özelliğine sahip, yalıtkan silisyum seramik karolar ve farklı kompozit materyallerden oluşan ve tekrar kullanılabilen ısı kalkanları kullanılmıştır.
Atmosfere girişte uzay araçlarını koruyan başka faktörler uzay araçlarının biçimi ve atmosfere giriş açılarıdır.
Kaynak
5. Soğuk Gecelerde Sesler Neden Daha Net Duyulur?
Sesin geceleri daha uzak aralardan duyulabilmesinin nedeni, ses dalgalarının havada taraf değiştirmesi ile bağlantılıdır. Aslında ses dalgaları soğuk havada daha yavaş hareket eder. Zira ses havada basınç dalgaları oluşturarak ilerler ve hava soğukken, havayı oluşturan gaz moleküllerinin ortalama kinetik gücü daha düşük olduğu için, ses dalgaları daha yavaş hareket eder.
Gün içinde Güneş’ten gelen güç, havanın ısınmasına neden olur ve hava sıcaklığı yükseklik arttıkça azalır. Ses sıcak havada hareket ederken, atmosferin üst kısımlarındaki soğuk hava ses dalgalarının üst gerçek istikamet değiştirmesine neden olur. Zira suratı havanın sıcaklığına bağlı olarak değişen ses dalgaları farklı sıcaklıklardaki hava kütleleri ortasında hareket ederken taraf değiştirir. Bu ışığın bir ortamdan diğer bir ortama, örneğin havadan suya geçerken kırılmasına benzetilebilir.
Havanın yerin yüzeyine yakın kısımlarında üst kısımlarına nazaran daha soğuk olduğu durumlarda, örneğin geceleri ise ses dalgaları yerin yüzeyine yanlışsız taraf değiştir. Bu durum olağan şartlarda duyamayacağımız, daha uzak aralardan gelen sesleri duyabilmemizi sağlar.
Kaynak
6. Neden Hapşırırız?
Bu durum büsbütün burnumuzdan aldığımız nefesle ilgilidir. Hapşırıklar çoklukla burnumuza girerek burun mukozamıza ulaşan yabancı bir parçacıkla ya da dış bir uyarıcıyla başlar. Cleveland’da University Hospitals Case Medical Center’dan alerji uzmanı Dawn Zacharias bu durumun histamin salınımını tetiklediğini ve histaminlerin de burnumuzdaki hudut hücrelerini rahatsız ettiğini söylüyor. Bu rahatsızlık da burunda bulunan ve kaşıntı yapan şeyi, güçlü bir hava püskürtmesiyle dışarı atma isteği olarak hapşırığı ortaya çıkarıyor.
Fakat şayet ki rahatsızlık veren şey bir hapşırıktan sonra hala burnunuzun direğini sızlatıyorsa, burnunuz ikinci bir hapşırığı ortaya çıkarır. Yani; ikinci hapşırığınız, birinci hapşırığınızın misyonunu gereğince yerine getirmediğinin bir göstergesidir. Bu da alerjik durumdaki bir insanın neden elinde mendille dolaştığını açıklıyor.
Kaynak
7. Köpekbalıkları Suda Hareket Etmediklerinde Neden Batar?
Balıklar kemikli ve kıkırdaklı olmak üzere ikiye ayrılır. Köpekbalıkları ve vatozlar kıkırdaklı balıklardır. Bunların dışındakiler kemikli balıklardır. Ortalarındaki farklardan biri yüzme kesesi denen yapı. Kemikli balıklarda içi gaz dolu yüzme kesesi bulunur. Bu yapı balığın su içinde hareket etmeden durmasını sağlar. Kıkırdaklı balıkların ise yüzme kesesi yoktur. Bir öbür fark solungaçların yapısı. Köpekbalıklarının solungaçlarının etrafındaki kaslar etkin olmalarına karşın su pompalamak için gereğince güçlü değildir. Bu nedenlerden ötürü köpekbalıkları daima yüzmek zorundadır.
Kaynak
8. Ne Kadar Uzun Uykusuz Kalabiliriz?
Kayıt altına alınmış en uzun uykusuzluk rekoru San Diego’lu 17 yaşındaki bir öğrenci olan Randy Gander’a aittir. 264 saat (yaklaşık 11 gün) uykusuz kalan Randy’inin son günleri bilim insanları tarafından incelenmiştir. Denetimli olarak bir küme denekle gerçekleştirilen en uzun uykusuzluk ise 205 saattir. Uykusuzluk deney ve müşahedelerinde fizikî olarak büyük bir çöküş gözlemlenmemiştir, beden ısısında küçük bir düşüş, hafif yorgunluk ve iştah artışı gözlemlenilmiştir. Hepimizin uykusuz gecelerinde daha çok üşümek ve abur-cuburla karın doyurmak dışında fark ettiğimiz tesir zihinseldir. Birinci günlerde hafıza ve zeka hafif biçimde etkilenirken dikkat toplamada zorluklar başlar. İlerleyen günlerde öğrenme, hafıza ve mantıklı düşünme üzere ölçütlerde düşüş gözlemlenmiştir. 1966’da yapılam 205 saatlik deney, sözleri hatırlayamama, fikir silsilesini ilerletememe ile devam eden süreç halüsinasyonlara, gerçekle hayali ayırt edememeye kadar uzanmıştır. İnsan için gerçekleşmemiştir fakat daha uzun bir mühletin mevti getireceği iddia edilmektedir. Uykusuz bırakılan sıçanlarla yapılan bir deneyde 2 hafta içinde mevt gerçekleşmiştir.
Kaynak
9. Balıklar Su İçer mi?
Yaşamın kaynağı olan su, canlıların bedenlerinde farklı yoğunluklarda bulunur. Bu, suyu tüm canlıların -su içinde yaşayanlar da dâhil- fizyolojik olarak kullandığı manasına gelir. Yani, evet, balıklar da su içer.
Balıklar tatlısularda ve tuzlu sularda yaşayanlar olarak ikiye ayrılır. Tuzlu sudaki tuz yoğunluğu balığın vücudundakine nazaran daha yüksektir. Bu nedenle balığın bedeninden dışarıya gerçek bir su çıkışı olur. Tuzlu sularda yaşayan balıklar bunu dengelemek için devamlı su içmek zorundadır. İçtikleri tuzlu sudaki fazla elektrolitleri de solungaçlarından dışarı atarlar. Bu, çok fazla güç gerektiren bir süreç olduğundan, tuzlu su balıkları suyu daha yeterli kullanmak için böbreklerinden atılan su ölçüsünü en aza indirir. Tatlısulardaysa bunun tam aksisi bir durum oluşur.
Kaynak
10. Atmosferde Neden Çok Ölçüde Azot Var?
Dünya'nın atmosferinde yaklaşık olarak %78 oranında azot, %21 oranında oksijen bulunuyor. Geriye kalan yaklaşık %1'lik kısım ise öbür elementlerden ve moleküllerden -örneğin argon, karbondioksit, metan- oluşuyor. Atmosferde en çok bulunan element azot olmasına karşın, Dünya'da çok ölçüde azot yoktur. Örneğin atmosferdeki azot ölçüsü atmosferdeki oksijen ölçüsünün yaklaşık dört katı olmasına karşın Dünya'nın tamamı göz önüne alındığında tüm azot ölçüsü tüm oksijen ölçüsünün yalnızca on binde biri kadardır. Azotun atmosferde birikmesinin birkaç nedeni var:
Birinci olarak; azotun tabiatta bulunduğu biçimlerin çabucak hemen hepsi, örneğin azot gazı (N2) ve diazot monoksit (N2O), uçucudur. Münasebetiyle Dünya'nın katı haldeki merkezinde değil gaz halindeki atmosferinde birikirler. İkinci olarak; azot içeren bileşikler çoklukla kristal yapıda bulunmadığı için Dünya'nın merkezinde bulunan katı hususlarda azot atomları yer almaz. Dünya'da en çok bulunan element olan oksijen ise Dünya'yı oluşturan pek çok katı bileşiğin, örneğin SiO2, yapısında yer alır. Ayrıyeten okyanusların kütlesinin %85'i de su moleküllerinin de yapısında yer alan oksijen atomlarıdır. Azotun atmosferde bol ölçüde bulunmasının öteki bir nedeni; azot gazı moleküllerinin oksijen gazı moleküllerine nazaran daha kararlı olmasıdır. Azot gazı molekülleri Güneş'ten gelen ışınlar tarafından kolay kolay parçalanamaz ve atmosferde meydana gelen yansımalarda yer almazlar.
Kaynak
11. Neden Birtakım Tohumlar İlkbaharda, Kimileri Sonbaharda Ekilir?
Bir tohumun ne vakit ekileceğini belirleyen temel etken sıcaklıktır. Bitkiler çoğunlukla düşük sıcaklıklara karşı hassas olduğundan tohumlar çoğunlukla ilkbaharda ekilir. Lakin soğuğa ve donmaya karşı dirençli birtakım bitki tohumları (örneğin pancar, lahana, brokoli) sonbahar aylarında ekilebilir.
Sonbaharda ekilen tohumlar kış aylarında gerçekleşen yağışların tesiriyle daha erken büyümeye başlar. Soğuk hava şartlarına güçlü bitkilerin tohumlarının sonbaharda ekilmesi, bu bitkilerin ilkbaharda ekilen tohumlar şimdi gelişme evresindeyken hasat edilmesine imkân verir.
Bazı bitkilerin (örneğin sarımsak, kış buğdayı) ise gelişimlerinin belli bir basamağında düşük sıcaklıklara maruz kalması gerekir. Bu durum vernalizasyon olarak isimlendirilir. Vernalizasyon periyodu bu çeşit bitkilerde çiçek oluşumu için gereklidir.
Kaynak
12. Primatlarda Erkek ve Dişi Göğüsleri Tıpkı Boyuttayken İnsan Dişisinin Göğsü Neden Büyük?
Bilim insanları insan dişilerinin göğüslerinin büyük olmasını açıklamakta zahmet çekiyorlar. Zira öbür primatlarda erkek ve dışı göğüsleri birebir boyutta. Üstelik buna karşın bir şempanze ile bir insan dişisi birebir oranda süt üretiyorlar. Yani göğüs büyüklüğü ile süt üretimi ortasında bir paralellik yok.
Bu sorunu; insanın ayağa kalkıp toplumsal münasebetler geliştirmeye başladığı sırada yüz yüze olmaya başlaması ile açıklamaya çalışıyorlar. Şöyle ki; insan toplumsallaştıkça daha fazla yüz yüze olmaya başlıyor. Bu da evrimsel düzenekleri tetikleyerek “cinsel” ikaz kaynağı olan kalçaların bir benzerinin bayanların ön tarafında oluşmasına yol açıyor. Yani evrim; kalçaların cazipliğini göğüslere de yükleyerek onların büyümesini sağlıyor.
Tabii, yeniden olağanda öteki primatlarda epeyce artta olan vajina, insan dişilerinde bu toplumsallaşma süreci sırasında bir ölçü ön tarafa hakikat kayıyor ve bunun da yüze yansıması olarak dudaklar kalınlaşıyor. Kalın dudaklar da yalnızca insanlara mahsus bir özellik.
Kaynak
