Geçmişten Günümüze 15 Madde ile 1 Mayıs

8 saatlik işgünü kavramı birinci defa Robert Owen tarafından 1817 yılında İngiltere’de lisana getirildi. Owen’ın sonraları slogana dönüşen formülü şöyleydi: 8 saat iş, 8 saat uyku, 8 saat canımız ne isterse…

Rosa Luxemburg 1894′te kaleme aldığı metinde şöyle anlatıyor 1 Mayıs’ın doğuşunu:

 “Sekiz saatlik işgününü kazanmanın bir aracı olarak bir personel bayramı kutlamasının kullanılması fikri birinci olarak Avustralya’da doğdu. Personeller 1856′da, sekiz saatlik işgünü talepli bir gösteri olarak, mitingler ve kutlamalar eşliğinde bir günlük genel grev yapmaya karar verdiler. Bu kutlamanın tarihi de 21 Nisan olacaktı. Birinci başta, Avustralyalı işçiler bunu yalnızca 1856 yılı için düşündüler. 

Fakat bu birinci kutlama Avustralya’nın personel kitlelerini ateşleyip yeni bir heyecana iterek, üzerlerinde o kadar güçlü bir tesir yaratmıştı ki, bu kutlamanın her yıl yapılmasına karar verildi.

Avustralyalı işçileri birinci örnek alan Amerikalılar oldu. 1886′da 1 Mayıs’ın genel grev günü olmasına karar verdiler…”

Bundan tam 128 yıl önce ABD’deki genel greve 350 bin, bazı kaynaklara nazaran yarım milyona yakın personel katıldı. Grev ve şovlar 1 Mayıs'tan sonra da devam etti.

3 Mayıs 1886’da Chicago’daki McCormick fabrikasında, en az altı emekçinin hayatını kaybettiği bir çatışma yaşandı. Sonraki gün polis saldırısını protesto etmek için Haymarket Alanı'nda yapılan şovda polis saflarının önünde patlayan bomba sonucu 7 polis hayatını kaybetti. Geri kalan polisler protestoculara ateş açtı. Belirsiz sayıda protestocu öldü ve yaralandı.

Grevi örgütleyen sekiz kişi mahkemeye çıkartıldı.  Zanlılarla bombalı akın ortasında rastgele bir temas kurulamadı lakin hepsi hatalı bulundu ve 4’ü idam edildi. Biri hücresinde meyyit bulundu ve kayıtlara intihar olarak geçti.

İşçi başkanlarının idamından iki yıl sonra, 1889'da toplanan 2. Enternasyonal'in Paris Kongresi'nde 1 Mayıs birlik, gayret ve dayanışma günü olarak kabul edildi.

Peki Osmanlı’da 1 Mayıs birinci defa ne vakit kutlandı? Bu tarihçiler tarafından yıllardır tartışılan bir bahis. Çok yakın geçmişe kadar genel kanı birinci olarak Üsküp'te kutlandığı istikametindeydi. 

Ancak üstte görmüş olduğunuz Disk Genel-İş Sendikası’nın arşivinde yer alan bildiriye ve tarihçi Dr. Oktay Gökdemir'in verdiği bilgilere göre ilk 1 Mayıs, 1906'da Basmane Altınpark’taki bir çınar ağacının altında kutlandı. 

Bildirinin günümüz Türkçesine çevirisi şu halde:

Cemiyet  Reis Vekilleri  Celil ve İsameddin Efendi 1906 

İzmir’i 1909’da Üsküp izledi. İstanbul’da ise birinci 1 Mayıs kutlaması 1910’da yapıldı. Osmanlı devrinde emekçi örgütlenmesinin en gelişmiş olduğu yerlerden biri  Selanik'ti ve 1911 yılında burada tütün, liman ve pamuk işçileri 1 Mayıs gösterisi düzenleyerek bu günü kutladılar.

1919, 1920, 1921…  1 Mayıs işçi bayramları işgal altındaki İstanbul’da bağımsızlık mitinglerine dönüştü. İşgal güçlerinin yasaklamalarına rağmen kutlamalara iştirakler ağırdı.

1922 yılındaki 1 Mayıs işçi bayramı ise bu kutlamalar arasında en  dikkat çekeni oldu.

Tevhid-i Efkar gazetesi işgal güçlerinin yasaklamasına ve askeri kabahat kabul edileceğini açıklamasına karşın müdahale etmediği o aksiyon gününü şöyle anlatıyor:

Prof. Dr. Mete Tunçay 1922 1 Mayıs'ını “Türkiye'de Sol Akımlar” isimli yapıtında şu biçimde aktarır:

• 1923 yılında 1 Mayıs günü yasal olarak “İşçi Bayramı” ilan edildi.

• 1924`te hükümet kitlesel 1 Mayıs kutlamalarını yasakladı.

• 1925`te çıkan Takrir-i Sükun Yasası, Personel bayramını kutlamayı yasakladı ve uzun yıllar bu yasak geçerliliğini korudu.

• 1935 yılında 1 Mayıs`a “Bahar ve Çiçek Bayramı” ismi verildi ve fiyatsız tatil günü ilan edildi.

27 Mayıs 1960’ta Toplu Sözleşme, Grev ve Lokavt Kanunu’nun kabul edildiği 24 Temmuz 1 Mayıs yerine önerilse de, bu teklif kabul görmedi.

1960'lı yıllarda, işçi hareketi gerçek bir gelişme ve sıçrama yaşamasına karşın, kitlesel 1 Mayıs kutlamaları yapılmadı.

Yasaklamalar 1976’ya kadar sürdü. DİSK öncülüğünde birinci sefer kitlesel olarak Taksim Meydanı’nda kutlandı.

1 Mayıs 1977 günü Personel Bayramı’nı kutlamak üzere çeşitli vilayetlerden İstanbul`a gelen yaklaşık 500 bin kişi Taksim Meydanı’na yürüdü.

Kanlı 1 Mayıs’ın üzerindeki esrar perdesi o denli kalındır ki bugün hala hayatını kaybeden kişi sayısı hakkında çelişkili sözler görmek mümkün. 1 Mayıs 1977 davasının birinci savcısı Dr. Çetin Yetkin’in iddianamesine nazaran, beş kişi kurşunla vurularak, bir kişi panzerle ezilerek öldürüldü. Öbür can kayıpları panik ve izdiham yüzünden ezilme ve havasızlıktan boğulma sonucu gerçekleşti.

Cum­hu­ri­yet Sav­cı­sı Çe­tin Yet­ki­n’in basına yansıyan tabirlerine nazaran ne otopsi yapıldı, ne de balistik inceleme. Fotoğraflar kayboldu, evrak giderek küçüldü.

Bu davanın iddianamesini hazırlayan altı savcı yardımcısı ise, iddianamede cevaplanamayan şu sorulara ve şu görüşlere yer vermişti:

 “Inter Continental Otelinin önü yüzden fazla toplum polisi memuru tarafından korunduğuna nazaran, bu silahlı şahısların uzun menzilli silahların ile otele nasıl girip nasıl çıktıkları suali karşılıksız kalmaktadır.

Yanıtı aranan sorular şöyle sıralanabilir;

“O günün polis telsizlerinin bant kayıtları nasıl kaybolmuştu? 

Yukarıda kelamı geçen panzere ısrarla kim buyruk vermişti? 

Taksim Sular Yönetimi duvarı üzerinden, elleri başının üzerinde indirilenler kimlerdi? Neden salıverilmişlerdi? 

Sıraselviler-Gümüşsuyu yönünde etrafa ateş ederek geçen sivil plakalı beyaz Renault'da kimler vardı?

Emniyet aracı olduğu tez edilen bu araçta, Samsun'da vazifeli Alaattin adlı bir binbaşı bulunuyor muydu?

Intercontinental Oteli 3 gün rezervasyon kabul etmemiş olduğu halde, 1 Mayıs sabahı Yeşilköy'den otele gelip yerleşen ve olaydan sonra Salı akşamı İstanbul'u terk eden yabancı bir kafile var mıydı?”

Pamuk Eczanesi'nin üst katında, sahibi tarafından pazar günü açılmayan bir araba acentasının kapısını anahtarla açıp giren, bir müddet çekirdek yiyip, sigara içerek bekleyen, oradan dışarı ateş ettikten sonra silahları dosyalar ortasına saklayıp çıkanlar kimlerdi?”

Yüzlerce kişi gözaltına alındı ama hiçbirinin olayla direkt ilgisi kurulamadı. Ateşi kimin açtığı tam olarak belirlenemedi ve olay aydınlatılamadı. Bugün hala faili meçhul olan Kanlı 1 Mayıs, 12 Eylül’e gerçek giden karanlık yolun başlangıcı olarak kabul edilir…

Gazeteci Ayça Örer şöyle özetliyor:

• 12 Eylül askeri darbesiyle 1 Mayıs yasaklar zincirinde yerini aldı. Yasağa karşın kısa vadeli iş bırakmalar, bayramlaşmalar ve bildiri dağıtmalarla etkinlikler devam etti. 

• 8 yıl ortadan sonra 1987’de sendika, milletvekilleri, aydın ve sanatkarlar bin kişilik bir kümeyle Taksim Anıtı’na çelenk bırakmak istedi. 

• 1989’da yine Taksim daveti yapıldı. Şişhane tarafında toplanan kitleye açılan ateş sırasında Mehmet Akif Kolcu isimli personel hayatını kaybetti. 

• 1990’da Taksim’e çıkmak isteyenlere müsaade verilmedi, çıkan olaylarda İTÜ öğrencisi Gülay Beceren felç oldu. 

• 1991, 1992, 1993 yıllarında sendikalar Taksim’de ısrar etti ve çatışmalar yaşandı. 1994-1995 yılında Şişli Abide-i Hürriyet Meydanı’nda toplanıldı. 

• 12 Eylül sonrası en kitlesel 1 Mayıs 1996’da Kadıköy’de gerçekleştirildi. Uzun süren çatışmalara sahne olan bu 1 Mayıs’ta 3 kişi hayatını kaybetti. 

• 1997’den 2004’e kadar mitingler Çağlayan’da gerçekleştirildi. 1997 ve 1998 ağır çatışmaların yaşandığı yıllar oldu. 

• 2004’te sendikalar Taksim için müracaat yaptı, orta formül olarak Saraçhane’den buluşularak Yenikapı’ya yüründü. 

• 9 yıl ortadan sonra Kadıköy resmi miting alanı olarak 2005 ve 2006’da 1 Mayıs’a konut sahipliği yaptı. 2007’den sendikalar, buluşma yeri adresi olarak Taksim’i gösterdi. 

• 2007, 2008, 2009’da ağır çatışmaların akabinde Taksim 1 Mayıs’a açıldı.

Sendikaların 2010’da yaptığı müracaat kabul edildi ve 1 Mayıs 32 yıl sonra Taksim’de birinci sefer resmi olarak kutlandı. 

TÜRK-İŞ'in de ortalarında bulunduğu 6 memur ve personel konfederasyonunun liderleri, Taksim'de 1 Mayıs 1977'de çıkan olaylarda hayatını kaybedenleri, Çıkarı Yokuşu'nun başındaki 1 Mayıs anıtına karanfiller bırakarak andı.

Taksim’de 2010 yılında kutlanan 1 Mayıs sonrası Başbakan Erdoğan, AKP küme toplantısında yaptığı o konuşmada şunları söyledi:

Milliyet gazetesi muharriri Kadri Gürsel 2 Mayıs 2013'te kaleme aldığı yazıdan:

Efkan Âlâ ‘Bir yasaktan kelam etmemeliyiz’ diyordu: “Kutlama yeri olmadığı için müsaade verilmemiştir demek daha yanlışsız olur.” 

Vali Hüseyin Avni Memnun ise adres olarak Yenikapı’yı gösterdi: “1 Mayıs’ta Taksim’de çelenk sunma ve Karı Yokuşu’ndaki anmaların yapılmasını, Taksim ruhunun yaşatılması bakımından değerli görüyoruz. Yenikapı’ya gidişte aslında rastgele bir sorun yok. Kentin, rahatlıkla ulaşım vasıtasıyla gidilebilecek bir alanıdır.” 

Son kelamı ise devrin Başbakan'ı Erdoğan söyledi: “Taksim’den umudunuzu kesin… Devletle tansiyona girmeyin. Bu topraklarda 1 Mayıs’a hak ettiği bedeli biz verdik, sol mu verdi? Sendika lideri burası bizim kutsalımızdır diyor. Nasıl bir kutsalsa. Aşikâr bir kabir ziyareti yapacaksan, anıt ziyaret edeceksen çelenk koyarsın… Bak sizin için metro da yaptık, Taksim’den Yenikapı’ya geçebilirsin… O gün biz İstanbul’da resmi toplu taşıma araçlarını fiyatsız de yaparız. Daha ne yapacağız ya?”

DİSK ve KESK 2008’deki 1 Mayıs’a yapılan sert müdahalenin akabinde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurmuş, mahkeme 22 Kasım 2012’de verdiği kararla hükümeti mahkum etmiş ve ifade ve toplantı özgürlüğünün ihlal edildiği belirtilmişti. 

Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Kısmı Lideri Prof. Dr. İbrahim Kaboğlu'nun tabiriyle “İlk kere bir meydan, ulusalüstü hukuk alanında bir hakkın temel ögesi olarak kabul edildi. Birinci kere bir meydan, Avrupa İnsan Hakları Sistemi’nde bir özne olarak yer aldı.”

1 Mayıs Türkiye'nin pek çok kentinde olaysız ve görkemli mitinglerle kutlandı.

Sıhhiye Meydanı'nda yapılan 1 Mayıs Ankara'da son yılların en kitlesel şovlarından biri oldu. 

İstanbul'daki kutlamalara ise Taksim ablukası ve gözaltılar damgasını vurdu. 1 Mayıs'ı Taksim'de kutlamak için Beşiktaş'tan yürüyüşe geçmeye çalışan kümelere polis müdahale etti. 

Beşiktaş'taki 1 Mayıs kutlamaları sırasında bir genç karnından bıçaklandı. İstanbul Valisi Vasip Şahin yaptığı açıklamada 203 kişinin gözaltına alındığını bildirdi. Şahin ayrıyeten 6 polis ve 18 göstericinin yaralandığı bilgisini paylaştı. 

Avukatların oluşturduğu Kriz Masası ise gözaltı sayısının en az 356 olduğunu duyurdu.

1974′te Ankara Sanat Tiyatrosu, Gorki’nin ‘Ana’ romanından Bertolt Brecht tarafından uyarlanan oyunu sahneye koyacaktır. Oyunun müziklerini hazırlayacak olan kişi ise Sarper Özsan’dır. 

Oyunda, Rusya’daki kanlı 1 Mayıs sahnesinin bir personel marşıyla başlayacağı belirtilmiştir. Bunun üzerine Özsan, 1 Mayıs Marşı’nı müellif ve besteler. Marş çok beğenilir ve 1976′dan itibaren meydanlarda, sokaklarda daima bir ağızdan söylenir.