“İyi bir anne/baba mıyım?”, “bir kusur yaparsam ve ileride bu yanlışım çocuğumda travmaya sebep olursa?”, “bazen kendimi çok yetersiz hissediyorum.” Kendiniz için vakit ayırdığınızda kendinizi hatalı hissediyorsanız “ona yeteri kadar vakit ayırıyor muyum?”; çocuğunuzla ilgili olumsuz bir durum olduğunda “ben düzgün yetiştiremedim”, “bir yerde yanılgı yapıyorum” halinde fikirler aklınızdan geçiyor mu?
“Mükemmel” ebeveyn olmaya çalışırken ne kadar yoruluyor ve yıpranıyorsunuz?
Titanlar’ın önderi Kronos, gökyüzünün ilahı Uranüs ve yeryüzünün tanrıçası Gaia’nın en küçük oğluydu. Uranüs çocukların gelişmesine müsaade vermeyen öfkeli bir ilahtı. Öfkesi, tüm çocuklarını Gaia’nın rahmine hapsederek çıkmalarını engelleyecek bir boyuta geldiğinde Gaia, çocuklarının Uranüs’e karşı gelmelerini sağlamak için çabalamaya başladı. Uranüs’ten korkmayan tek çocuk Kronos’u her şeyi kesebildiğine inanılan bir orakla birlikte sakladı. Sonrasında Kronos Gaia’nın rahminden kaçarak babasını hadım etti ve kardeşlerini de hür bırakarak cihanın yeni hükümdarı oldu. Kız kardeşi Rhea’yı da eşi olarak seçti. Kronos’un karar sürdüğü yıllarda uzun bir mühlet altın çağlar yaşandı. Fakat bir mühlet sonra Kronos, kendisinin babasını devirdiği üzere çocuklarının da ona ihanet edeceklerini düşündüğünden, çocuklarını yutmaya başladı. Gaia ve Rhea’nın yardımlarıyla bundan kurtulan tek kişi Zeus oldu ve babası Kronos’u Tartaros’a kapattı.
Bireyler ebeveyn olduklarında, kendi çocukluk tecrübelerinden yola çıkarak ebeveynliklerine mana yükleme eğiliminde olurlar. Kimileri “ben onlar üzere olmayacağım!” der, kimileri ise “acaba onlar kadar güzel olabilecek miyim?” diye düşünür. Bu telaşlar içinde boğuşurken de, çocuklarına davranışlarında tutarsızlıklar görülebilir. Farkında olmadan, kendi telaş girdaplarına çocuklarını da sürükleyip yutabilirler.
Kaygılar bulaşıcıdır!
Kaygı ve dehşet kavramları birbiriyle karıştırılıyor olsa da aslında farklı manalara gelmektedir. Dehşetin objesi muhakkak iken, telaşın objesi meçhuldür ve çoklukla geleceğe yöneliktir. Kaygılarımızla baş etme sistemlerimiz kaygı objesi ile savaşmak için harekete geçer. Lakin korkularımızla baş etme sistemlerini, tasalarımızı gidermekte yetersiz görme eğiliminde olmaktayız.
Beck’e nazaran, tasanın nedenleri olayın kendisi değil, olayı nasıl algıladığımız ve yorumladığımızdır. Bireyler, yaşadıkları tecrübelerden yola çıkarak çeşitli sonuçlara ulaşırlar. Daha sonrasında misal olaylarla karşılaştıklarında da birebir sonucun gerçekleşme ihtimaline karşı tasa duymaya başlarlar. Endişe ve tasa her vakit olumsuzluk içermez. Algılanan tehlikenin bir gerçeklik boyutu varsa, bizi hayatta tutan dehşet ve telaşımız olur. Birebir vakitte aşikâr bir seviyede derdimizin olması bizi motive eder. Fakat her durumda olduğu üzere burada da gerçeklikle olan irtibatı ve dozu değerlidir. Bunu bir örnekle açıklarsak; öfkeli bir ebeveyn tarafından yetiştirildiyseniz, ebeveyn olduğunuzda, çocuğunuza kızdığınız vakitlerde verdiğiniz yansılara daha fazla dikkat etme eğilimi içinde olabilirsiniz ve öfkenin davranışa dökülmesi konusunda telaşlarınız olabilir. Lakin kendi üzerinizde hissettiğiniz baskı arttıkça, kaygılandığınız durumu yaşama ihtimaliniz de artabilir.
Parsons, aileyi kişiliğin oluşturulduğu fabrika olarak tanımlar. Khrone ise, ebeveynlikte nispeten istikrarlı davranışlar üzerine odaklanır. Eksiksiz olmaya çalışırken, davranışlarınızda tutarsızlıklar olduğunu fark ettiniz mi?
Bandura’nın Toplumsal Öğrenme Teorisi’ne nazaran; davranışlar model alınan kişinin gözlemlenmesi ile öğrenilir. Yani dert bozukluğu olan beşerlerle temas kuran bireyler endişelenmeyi öğrenebilir. Çocukların rol modeli ebeveynleridir. Birinci öğrenme tecrübeleri mesken içinde gerçekleşir. Ebeveynlerinin davranışlarını gözlemlerken, korkulu davrandığını gören çocuk bunu da model alır ve telaşlı olmayı öğrenir. Ebeveyn tavırları bu nedenle hayli değerlidir.
Ebeveyn tavırlarınız hangisine uyuyor?
1- Demokratik Ebeveyn Tavrı: Çocukların kişilik gelişiminde en sağlıklı olan tavırdır. Çocuğun bireyselliğinin kabul edildiği, ortak kararların alındığı, ailedeki herkesin sonlarını açıkça tabir ettiği bir sistem hakimdir. Çocuklar teşebbüsleri konusunda desteklenirken, tıpkı vakitte hayatlarının aşikâr bir sistemde olması için kurallar ve sonları da öğrenirler. Böylece yetişkin olduklarında da kendine inancı olan, diğerlerine hürmet ve empati duyan bireyler olma ihtimalleri artar. Zira çocuklukları bu türlü bir ortamda geçmiştir. Bu nedenle aile toplumun prototipidir diyoruz.
2- Çok Kollayıcı Ebeveyn Tutumu: Ebeveynlerin çocuklarını gereğinden fazla koruyup denetlediği bir sistemdir. Çocuğun ziyan göreceği kanısıyla, yapabileceği pek çok şey ebeveyn tarafından yapılır. Çocuk keşfetmek ve yapmak istedikleri konusunda takviye görmez ve “sen yapamazsın onu” üzere cümleler duyar. Yeniliklere karşı dert duymayı öğrenir. Yetişkin olduğunda da, kararları onun ismine bir oburunun almasını ister. Teşebbüsçü değildir. Olmak istediği kişi ile kendisi ortasında bir uçurum oluşur.
3- Çok Müsaade Verici Ebeveyn Tavrı: Çocukların sınırsız hakları vardır ve kontrol yoktur. Çocuğun her dediğinin yapıldığı ihmal derecesinde bir özgürlüğün olduğu sistemdir. Çocuklar her vakit gerçek karar veremezler. Çocuklara karar alırken ebeveynlerine istişareleri, kurallar ve sonlar öğretilmez. Sınırsız özgürlük alanı olan çocuk, diğerleriyle empati kurmayı ve oburlarının özgürlük alanlarını ihlal etmemeyi öğrenemezler. Her şeye haklarının olduğunu düşünürler ve yetişkin olduklarında topluma ahenk sağlama oranları hayli düşüktür.
4- Otoriter Ebeveyn Tavrı: Anne-babanın çocuk üzerindeki denetimi çok yüksektir. Sevgi ve ilgi ise şartlıdır. Yani, çocuk onların istedikleri üzere davrandığında ilgi ve sevgi görür. İtaate dayalı bu sistemde, ebeveynin istediği üzere hareket etmeyen çocuk genelde cezalandırılır. Direkt cezalandırmaların yanında, sevginin esirgenmesi üzere dolaylı cezalar da olabilmektedir. Ebeveynleri ile olan bağda aralık hakimdir. Çocuk sorun çözme mahareti geliştiremez. Ruhsal rahatsızlıklar, bilhassa depresyon görülme riski başkalarına oranla yüksektir. Bu türlü bir ortamda yetişen bir çocuk özgüvensiz, utangaç, içe dönük, sorgulamadan kabul eden, manipülasyonlara açık, kararsız bir birey haline gelir.
5- İlgisiz ve Duyarsız Ebeveyn Tavrı: Çocuğun yalnız olduğu bir sistem hakimdir. Ebeveynler kurallar, hudutlar, sevgi ve ilgi konusunda duyarsız davranırlar. Çocuk ebeveynlerinin dikkatini çekmek ve az da olsa ilgi görebilmek için etrafına yahut kendisine ziyan verebilir. İleride de etrafına güvenmemeyi öğrenir. Münasebet kurmakta zorluk çeker.
6- İstikrarsız Ebeveyn Tavrı: Ebeveynin tavrı iki uçta olur. Çok sabır, müsamaha ve çok cezalandırma ortasında gidip gelir. Bu bazen iki ebeveynin çocuk yetiştirme konusunda farklı disiplin anlayışları olmasından da kaynaklanabilir. Bir bahiste bir ebeveyn daha otoriter olurken, oburu çocuğun davranışında bir sorun görmeyip çocuğun tarafını tutuyor olabilir. Bu türlü bir ortamda iyiyi ve kötüyü ayırt etmekte zorlanan çocuk, ebeveyninin nelere kızdığını anlamakta ve iddia etmekte zorlanabilir. Bu türlü bir ortamda yetişen çocuk, kendi içinde çatışmalı bir birey halini alır.
İyi bir ebeveyn olmak istiyorsanız kendinizi yargılamaktan vazgeçin!
Bahsettiğimiz ebeveyn tavırları, bize içinde yetiştiğimiz aileden miras kalmıştır. Çocukluk tecrübelerimizden yola çıkarak kendi aile sistemlerimizi geliştirmeye çalışırken, bahsettiğimiz farklı tavırları benimsememiz mümkündür. Lakin çocukluğumuzda öğrendiğimiz sıhhatsiz tavırların yerine sağlıklı olanları öğrenmemiz de mümkündür. Öğrenme tek istikametli ve değiştirilemez bir süreç değildir. Çocukluğumuzda evvel ebeveynlerimize ilişkin olan, sonrasında ise kendi yetişkin sesimiz haline gelen yargılayıcı sesimizi değiştirip kendimize öz şefkat gösterebilmek değişimin başlangıcıdır. Araştırmalara nazaran öz şefkati yüksek olan ebeveynler daha az gerilim yaşıyor.
İpuçları
– Kendimize eleştirel ve yargılayıcı olmak yerine hoşgörülü ve nazik olabiliriz. Bunu yapabilmenin yolu, “bir arkadaşım benim durumumda olsaydı ona ne derdim?” sorusunu sorarak başlar. Hiçbir vakit kendimize acımasız olduğumuz kadar bir diğerine olmayız. En makus şeyleri kendimize söyleriz.
– Yaşadığımız berbat duruma karşı hissettiğimiz hisler konusunda kendimizi zalimce eleştirmek ve güçsüz hissetmek yerine, bu hisleri hissetmenin olağan olduğunu kabul etmek ve gelip geçmesine müsaade vermek de kendimize şefkat göstermektir. “Bunu neden bu kadar takıyorum ki?” demek yerine “Bunu hissetmem de olağan, ben beşerim.” Diyebilmek…
– Çocuk yetiştirmede zorlanan tek kişi olmadığınızın ve bu durumun ortak insanlık hali olduğunun farkına varmak ve çocuklarınıza gösterdiğiniz şefkati sunabilmenin yolunun kendine şefkat göstermekten geçtiğini unutmamak gerekir.
– Çalışan bir ebeveynseniz ve sanki yetebiliyor muyum? Diye düşünüyorsanız, hatta işinizi sevdiğiniz için suçluluk duyuyorsanız, ya da kendinize ayırdığınız vakitleri çocuklarınıza ayırmadığınızda suçluluk hissediyorsanız, çocuklarınızla geçirdiğiniz kısa periyodik kaliteli vaktin çocukların duygusal gelişimine katkı sağladığını unutmayın. Yapılan araştırmalara nazaran; kreşe giden çocuklar, konutta büyüyen çocuklara oranla daha fazla uyarana maruz kaldıkları için lisan, bilişsel ve toplumsal marifetler konusunda daha âlâ gelişiyor.
